Αυτό οφείλεται κυρίως στην πολιτική διχοτόμηση της ελληνικής περιοχής και
του πληθυσμού και στη διαφορετική αντιμετώπιση της ελληνικής εκπαίδευσης από τις
κατά τόπους διοικήσεις. Στην Τουρκοκρατούμενη περιοχή ήταν για το Κράτος περιττή
και γιʹ αυτό αφημένη στις πρωτοβουλίες των Κοινοτήτων και της Εκκλησίας, ενώ στην
πατρίδα του Σολωμού Ζάκυνθο (και στα άλλα νησιά του Ιονίου Πελάγους, που
παρέμειναν στο χριστιανικό δυτικό κόσμο, προστατευμένα από διαδοχικές ευρωπαϊκές
διοικήσεις) ήταν οργανωμένη από την τοπική και ελεγχόμενη από την κεντρική διοίκηση.
Βεβαίως και στις δύο περιπτώσεις κοινή βάση αναφοράς υπήρξε η γλώσσα της Εκκλησίας
(η οποία μάλιστα παραδοσιακά παρείχε εκτός του προσωπικού και μέρος των
εκπαιδευτικών βοηθημάτων), ενώ κοινή επιδίωξη για μια λόγια και «αποκατεστημένη»
από τις προσμείξεις ελληνική γλώσσα, συνιστούσε το παράδειγμα του απόδημου Έλληνα
Αδαμάντιου Κοραή4.
Από διαφορετικούς λοιπόν πολιτικούς, κοινωνικούς και οικονομικούς
παράγοντες επηρεαζόμενη η ελληνική γλώσσα των δύο περιοχών, εξελίχθηκε
διαφορετικά, δημιουργώντας τοπικά γλωσσικά ιδιώματα, τα οποία, καθώς οι γλώσσες
πιέσεως, που χρησιμοποιούσε η κάθε διοίκηση ήταν διαφορετικές (τουρκική και
αλβανική στη μία περίπτωση, λατινική‐ιταλική, γαλλική ή αγγλική στην άλλη),
ευνοήθηκαν φαινόμενα διγλωσσίας.
1 «Ἐκατάλαβα∙ θέλεις νά ὁμιλήσουμε γιά τή γλῶσσα∙ μήγαρις ἔχω ἄλλο στό νοῦ μου πάρεξ ἐλευθερία καί
γλῶσσα;». «Διάλογος» εἰς Διονυσίου Σολωμοῦ Ἃπαντα. Ποιήματα και Πεζά, Προλεγόμενα Μαρίνου Σιγούρου,
Ο.Ε.Σ.Β., Αθήναι 1957, σ. 446.
2 Έργο Διονυσίου Πάλμα. Πρβλ. Φως που πατεί χαρούμενο τον Άδη και το Χάρο, Δήμος Ζακυνθίων 2006 (επετειακή
έκδοση).
3 Εάν βεβαίως δεχθούμε τη συμμετοχή στα γεγονότα της Ορθόδοξης Εκκλησίας, ως περιεχόμενο μέρος της
πρώτης με το σχήμα των θρησκευτικών ελευθεριών.
4 Περισ. βλ. Ευαγγελίδη Τρ., Η παιδεία επί Τουρκοκρατίας. Ελληνικά σχολεία από της Αλώσεως μέχρι
Καποδιστρίου, Αθήναι 1936. Κουρκουμέλη Ν. Κ., Η εκπαίδευση στην Κέρκυρα κατά τη διάρκεια της βρετανικής
προστασίας (1816‐1864), Σύλλογος προς διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων, Αθήνα 2002. Του ίδιου,
«Εκπαιδευτικά της νήσου Ζακύνθου, αʹ μέρος 1800‐1836», Δωδώνη: Ιστορία και Αρχαιολογία Επιστημονική Επετηρίς
Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Αρ. ΛΔʹ (2005), σ. 107‐163, «βʹ μέρος 1836‐1864», ΛΕʹ (2006), σ. 179‐233.
ΝΙΚΟΛΑΟΣ Κ. ΚΟΥΡΚΟΥΜΕΛΗΣ
602
Όμως σε κάθε περίπτωση το γλωσσικό αισθητήριο παρέμενε αναλλοίωτα
ελληνικό, με αποτέλεσμα σε ολόκληρη την περιοχή να χρησιμοποιείται ως γλώσσα βάσης
η ελληνική (με ιδιωματισμούς και ξενισμούς), αλλά πάντα με ελληνικούς συντακτικούς
κανόνες. Όπως ο ίδιος ο Σολωμός διαπιστώνει στον «Διάλογο», χωρίς να εμποδιστεί ποτέ
η συνεννόηση μεταξύ των κατοίκων διάφορων ελληνικών περιοχών, γεγονός που
αντίστοιχα δε συνέβαινε στις ιταλικές5.
Ειδικότερα στη Ζάκυνθο, όπου εγκαταστάθηκαν χιλιάδες πρόσφυγες από τις
σταδιακά εγκαταλειφθείσες από τους Βενετούς ελληνικές περιοχές, που κατέλαβαν οι
Οθωμανοί (Νησιά του Αιγαίου, Κύπρος, Κρήτη, Εύβοια, Στερεά, Πελοπόννησος), η
ελληνική γλώσσα κυριαρχούσε απολύτως στην ύπαιθρο και στη θρησκευτική,
κοινωνική και οικονομική ζωή της πόλης. Τα ιταλικά και τα λατινικά (κι αργότερα τα
γαλλικά και τα αγγλικά), που χρησιμοποιούσε η Διοίκηση και η υπαλληλία της
(ντόπια και ξένη), περιορίσθηκαν σε ένα συγκεκριμένο υπεραστικό, πολιτικό και
κοινωνικό χώρο και δεν μπόρεσαν ποτέ να εμβολίσουν τις μεγάλες πληθυσμιακές
ομάδες των αστών, των εργατών και των χωρικών. Αποτέλεσμα ήταν οι διαταγές της
διοικήσεως να μεταφέρονται δίγλωσσες ή μεταφρασμένες και οι συμβολαιογραφικές
πράξεις να συντάσσονται από τους νοταρίους στη συντριπτική τους πλειοψηφία
ελληνικά, καταρρίπτοντας με αυτό τον τρόπο τους φόβους του Κοραή για τη συνέχεια της
ελληνικής γλώσσας στα Ιόνια νησιά, εάν συνεχιζόταν η ξενική κατοχή για άλλα εκατό
χρόνια6.
Από τη γέννησή του ως τα μέσα Ιουνίου του 1808, που οι επίτροποί του έστειλαν
το Σολωμό για σπουδές στην Ιταλία (και για να αποκοπεί παράλληλα ο νεαρός κόντες
από το λαϊκό περιβάλλον του δεύτερου γάμου της μητέρας του, που όμως ήταν
αποκλειστικά ελληνόφωνο), η εκπαίδευση στη Ζάκυνθο ήταν οργανωμένη κατά τον
βυζαντινό‐βενετικό τρόπο: υπήρχαν δηλαδή οικοδιδάσκαλοι, ιδιωτικά σχολεία και ένα
«κοινοτικό» εκπαιδευτήριο για τα λατινικά, τα ιταλικά και τα αρχαία ελληνικά, που σκοπό
είχε να προετοιμάζει τα υποψήφια μέλη του συμβουλίου των ευγενών για τα καθήκοντά
τους ή για ανώτερες σπουδές στο εξωτερικό (συνήθως στην Ιταλία). Οι διδάσκαλοι και
κάποιες διδασκάλισσες (συνήθως σύζυγοι ή κόρες ιερέων) ήταν διαφόρων προελεύσεων,
ποιοτήτων και ηλικιών, ανάμεσά τους και μερικοί εξαιρετικά ικανοί, όπως ο Αντώνιος
Μαρτελάος, ο Αναστάσιος Καραβίας, ο Νικόλαος Κασιμάτης από τους Έλληνες και οι
αβάδες Τζαν Μπατίστα Μορατέλλι και Σάντο Ρόσσι από τους Λατίνους, για να
περιοριστούμε σε εκείνους που διάφοροι βιογράφοι τους έχουν συνδέσει με το Σολωμό7‐8.
Μετά την ίδρυση όμως της Επτανήσου Πολιτείας (Repubblica Settinsulare 1800‐1807)
οργανώθηκε δημόσιο σχολείο, η «Δημόσια Σχολή Ζακύνθου», η οποία πρωτολειτούργησε
στις 7 Μαΐου 1806, με έξοδα της τοπικής διοίκησης, σε δημόσιο κτήριο στην πόλη και με
5 «Διάλογος», όπ. π. σ. 458, «... (ποιητής): τί διαφορές εἶναι τοῦτες; Δέν ἀκουόμασθε ἀνάμεσό μας; ἄφησε νά τό
λέγουν οἱ Ἰταλοί, οἱ ὁποῖοι ἀληθινά δέν ἀκούονται».
6 Δαμαλά Ν. Μ., Επιστολαί Αδαμαντίου Κοραή, Αθήνα 1884, τ. Αʹ, σ. 973.
7 Καββαδία Σ. Α., Η λαϊκή ζωή και γλώσσα στο ελληνόγλωσσο έργο του Διονυσίου Σολωμού, Περίπλους, Αθήνα
1987. Βελουδή Γ., «Της γλώσσης μας τα κάλλη. Για τη γλώσσα του Σολωμού», Πρακτικά Διεθνούς Συμποσίου
Διονυσίου Σολωμού (1798‐1857), Πανεπιστήμιο Αθηνών 7‐10 Οκτωβρίου 1998, Έκδοση του Συλλόγου «Οι φίλοι του
Μουσείου Σολωμού και Επιφανών Ζακυνθίων», Αθήνα 2003, σ. 4‐78. Βίτσου Δ., «Ο καθημερινός Σολωμός»,
Πρακτικά όπ. π., σ. 79‐88. Λούντζης Ν., «Διονύσιος Σολωμός ‐ Ο κύκλος της Ζακύνθου», Ευθύς εγέμισε άνθη,
Περιφέρεια Ιονίων Νήσων, Ιατροχειρουργική Εταιρεία Κερκύρας, Πόρφυρας, Κέρκυρα 2001, σ. 38‐43.
8 Πρβλ. Διονυσίου Σολωμού: Τα ευρισκόμενα. Προλεγόμενα Ιακώβου Πολυλά, Εκδίδονται δαπάνη Αντωνίου
Τερζάκη εν Κερκύρα, Τυπογραφείον Ερμής Αντωνίου Τερζάκη, 1859. Διονυσίου Σολωμού: Άπαντα, ήτοι τα μέχρι
σήμερον εκδοθέντα μετά προσθήκης πλείστων ανεκδότων, προλεγομένων και σημειώσεων, εκδιδόμενα υπό Σεργίου
Χ. Ραφτάνη εν Ζακύνθω, Προλεγόμενα Σπυρίδωνος Δε Βιάζη, Τυπογραφείον «Ο Παρνασσός» Σ. Χ. Ραφτάνη, 1880.
Σιγούρου Μ., Άπαντα, ό.π. π.
Ο ΣΟΛΩΜΟΣ ΚΑΙ ΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΤΩΝ ΙΟΝΙΩΝ ΝΗΣΩΝ
603
δημόσιους διδασκάλους επιλεγμένους με διαγωνισμό. Η φοίτηση ήταν τριετής με
προαγωγικές και απολυτήριες εξετάσεις και βραβεία για μαθητές και διδασκάλους.
Στη σχολή αυτή φοίτησε δύο χρονιές και ο Σολωμός (το 1807 και το 1808, οπότε τον
ακολούθησε στο σχολείο και ο νεότερος αδελφός του Δημήτριος στην τάξη της ελληνικής
γραφής και ανάγνωσης από το Ψαλτήρι).
Ο Ποιητής παρακολούθησε μαθήματα: Λατινικών, Ιταλικών και Νέων Ελληνικών
στην τάξη του Carlo Moretti με «ἐπαρκή πρόοδο, ἀλλά διαγωγή ἀλλοιωμένη». Λατινικών και
Ιταλικών στην τάξη του Ignazio Palmidessa με «ἐπιμέλεια καί διαγωγή ὂχι ἄριστη, ἀλλά με
τακτική φοίτηση» και Καλλιγραφίας στην τάξη του Salvatore La Rosa «χωρίς ἐπιμέλεια,
ἀλλά μέ τακτική φοίτηση», που όμως μεταμορφώνεται όταν ο διδάσκαλος αντικαθίσταται
το Νοέμβριο του 1807, από τον Διονύσιο Ροΐδη, σε «καλή ἐπίδοση, ἐξαίρετη διαγωγή και
ἀξιέπαινη φοίτηση9».
Στο Επτανησιακό Κράτος, που η ίδρυσή του χαιρετίστηκε από τον πρώτο αιρετό
ηγεμόνα του Σπυρίδωνα Γεώργιο κόμη Θεοτόκη με τα λόγια: «Τό Ἒθνος μας πού
ἀναγεννήθηκε, ἀπόκτησε ὂνομα Ἑλληνικό, πατρίδα Ἑλληνική και ἐλευθερία Ἑλληνική»10,
η γλώσσα θεωρήθηκε ως ουσιώδες συστατικό της εθνικής αυτογνωσίας του ελληνικού
πληθυσμού και ως απαραίτητη προϋπόθεση για την ολοκλήρωση της πολιτικής του
ελευθερίας, γιʹ αυτό και χρησιμοποιήθηκε κάθε πολιτικό μέσο πίεσης, προς τις
προστατεύουσες δυνάμεις, για την καθιέρωσή της ως επίσημης γλώσσας του Κράτους, με
αποτέλεσμα αυτό να καθοριστεί με το άρθρο 211 του Συντάγματος του 180311.
Το ίδιο άρθρο καθόριζε επίσης ότι από το 1810 κανείς δε θα μπορούσε να
αναλάβει δημόσιο αξίωμα χωρίς να γνωρίζει να διαβάζει και να γράφει νέα ελληνικά, τα
οποία από το 1820 θα ήταν η μόνη γλώσσα της διοίκησης.
Η πλειοψηφία των μελών της Επτανησιακής διοίκησης (Γεώργιος κόμης
Μοτσενίγος, Σπυρίδων Γεώργιος κόμης Θεοτόκης, Αντώνιος κόμης Κομούτος, Ιωάννης
κόμης Καποδίστριας, Διονύσιος κόμης δε Ρώμας κ.ά.) πίστευε ακόμη ότι η λύση του
γλωσσικού προβλήματος έπρεπε να δοθεί με δημόσια εκπαίδευση, η οποία θα είχε ως
κύριο αντικείμενό της τη διδασκαλία των νέων ελληνικών12. Με αυτή την άποψη
συμφωνούσαν και οι λόγιοι οι ασχολούμενοι με την εκπαίδευση (Ανδρέας Ιδρωμένος,
Χριστόφορος Περραιβός, Ανδρέας Μουστοξύδης, Στυλιανός Δώριας Προσαλέντης,
Εμμανουήλ Θεοτόκης, ο οποίος μάλιστα αργότερα ίδρυσε στην Κέρκυρα την «Εταιρία
προς προαγωγήν της Ελληνικής γλώσσης εις την Επτάνησον» κ.ά.), με αποτέλεσμα να
δημιουργηθούν προϋποθέσεις ανάπτυξης των νέων ελληνικών και να πραγματοποιηθεί
μεταστροφή των αντιλήψεων των ιταλοσπουδασμένων θαυμαστών της γλώσσας του
Δάντη, που θεωρούσαν τα ελληνικά ως γλώσσα χωρίς ιδιαίτερες επιστημονικές και
φιλολογικές δυνατότητες13. Είναι χαρακτηριστικό το απόσπασμα του Χιώτη για τα
μαθήματα του Θεοδοσίου Δημάδη στη «Δημόσια Σχολή Ζακύνθου»: «...ἐδίδασκεν
9 Παγκράτη Π., «Στοιχεία για την προ‐ιταλική παιδεία του Σολωμού», (πρόδρομη ανακοίνωση), Πόρφυρας,
Αφιέρωμα στον Διονύσιο Σολωμό, τευχ. 95‐96 Ιουλ.‐Σεπτ. 2000, σ. 68‐98. Πρβλ. Αρχεία Νομού Κερκύρας / Αρχείο
Ιονίου Γερουσίας / Αυτοκρατορικοί Γάλλοι, τ. 592‐594.
10 Κουρκουμέλη Ν. Κ., «Ο Αντώνιος κόμης Κομούτος. Ελληνομαθής Ηγεμών της Επτανήσου Πολιτείας»,
Ζάκυνθος, Λογοτεχνικό Ιστορικό και Λαογραφικό Ημερολόγιο 2001, σ. 229‐234 (βλ. σημ. 7).
11 Κατάστασις της Επτανήσου Πολιτείας. Εν Κερκύρα τη κδʹ Νοεμβρίου του αωγ’, Εν Τριεστίω 1804. Costituzione
della Repubblica, Corfú 24 Novembre 1803.
12 Κατά τον Ερμάννο Λούντζη οι νομοθέτες αυτοί «... ἐπιθυμοῦσαν να προβάλλουν τό ἀποτύπωμα τῆς
ἀνορθωμένης Ἑλλάδος», εις Λούντζη Ερμ., Ἑπτάνησος Πολιτεία, μτφρ. Αβιγαΐλ Λούντζη‐Νικοκάβουρα, Κέρκυρα
1968, σ. 141.
13 Πρβλ. Ρωμανού Ι., «Ἀνδρέας Ἱδρωμένος», Κερκυραϊκά Χρονικά 7 (1959), σ. 347‐360, τον εναρκτήριο λόγο του εις
τα εγκαίνια του «προσωρινού σχολείου της μονής Τενέδου στην Κέρκυρα». Βλ. Κουρκουμέλη Ν. Κ., Η εκπαίδευση,
ό.π. π., σ. 67 επ.
ΝΙΚΟΛΑΟΣ Κ. ΚΟΥΡΚΟΥΜΕΛΗΣ
604
ἁπλοελληνιστί‐ ἐξεπλάγησαν δέ οἱ τότε φιλογράμματοι πῶς ἠδύναντο νά παραδίδωνται
ἐπιστῆμαι ἐν ἁπλοελληνικῇ γλώσσῇ ἀκαλλιεργήτῳ ἔως τότε ...».14
Με αυτούς τους μηχανισμούς να προωθούν τα νέα ελληνικά στην Επτάνησο, ο
καθορισμός με το άρθρο 4 του Συντάγματος του 1817 του βρετανικού προτεκτορά‐
του «Ενωμένα Κράτη των Ιονίων Νήσων – United States of the Ionian Islands» (1815‐
1864), που αντικατέστησε την Επτάνησο Πολιτεία υπήρξε υποχρεωτικός, όπως υπήρξε
και υποχρεωτική η αναστολή ισχύος του από τον πρώτο Λόρδο Ύπατο Αρμοστή Μαίτλαντ
(Lord High Commissioner Sir Th. Maitland), ώστε να μπορέσει να εφαρμόσει την πολιτική
του Υπουργείου Αποικιών, την οποία ευνοούσε η ύπαρξη ξένης και αλλόγλωσσης από τον
πληθυσμό υπαλληλίας15.
Αυτό ήταν το πρώτο από τα μεγάλα προβλήματα Ελευθερίας που αντιμετώπισε
ο Σολωμός επιστρέφοντας στη Ζάκυνθο το 1818 από την Ιταλία (τα άλλα: η πώληση της
Πάργας στον Αλή Πασά των Ιωαννίνων, το ανελεύθερο αποικιακού χαρακτήρα
Σύνταγμα, η αυταρχική διοίκηση του Μαίτλαντ, η απαγόρευση ακόμη και των εκδηλώσεων
συμπαράστασης στους επαναστάτες). Όμως όλοι εκείνοι που είχαν μεγαλώσει και
εκπαιδευτεί την εικοσαετία που πέρασε, είχαν δημιουργήσει στη Ζάκυνθο μια λόγια
πρωτοπορία, η οποία τον υποδέχθηκε θερμά και τον ευαισθητοποίησε στα προβλήματα
και το κυριότερο: καθώς ήταν συσπειρωμένη γύρω από τις δύο κυρίαρχες αυτή την εποχή
μυστικές εταιρίες (τον Ελευθεροτεκτονισμό και τη Φιλική Εταιρεία) του άνοιξε νέους
ορίζοντες. Διακρίνοντας πρώτοι το ταλέντο και τη μοναδικότητά του ενίσχυσαν και
επικρότησαν τις προσπάθειές του να ξαναγράψει στα ελληνικά. Γράφει χαρακτηριστικά
ο Λουδοβίκος Στράνης γι’ αυτόν στον Ούγκο Νικόλαο Φώσκολο (15 Ιανουαρίου 1822):
«...κάνει ὃ,τι μπορεῖ γιά νά διαπλάσῃ τή νεοελληνική γλῶσσα καί τήν ἐργασία του αὐτή
περιμένουν μέ ἀνυπόμονη λαχτάρα ὃλοι ἐκεῖνοι πού ἀγαποῦν τήν ἐθνική τιμή...»16.
Το έργο της τοπικής λόγιας κοινωνίας έρχεται να ολοκληρώσει ο Σπυρίδων
Τρικούπης με την προτροπή του να ξεδιπλώσει το ταλέντο του προς όφελος του
αγωνιζόμενου έθνους: «Ἡ Ἑλλάδα χρειάζεται ἕναν ποιητή»17.
Μετά από αυτά, το 1823, ο Σολωμός ολοκλήρωσε τον «Ὓμνον εἰς τήν
Ἐλευθερίαν» και την ωδή «Εἰς Μάρκον Μπότσαρην» και κατέγραψε τις απόψεις του για τη
γλώσσα στον «Διάλογο».
Αργότερα (1828) στο λόγιο περιβάλλον της Κέρκυρας, όπου εντάχθηκε και
σύντομα κυριάρχησε δημιουργώντας κύκλο θαυμαστών και μιμητών, η δυναμική για τη
μοναδικότητα, την πλαστικότητα και την αναγκαιότητα της ελληνικής γλώσσας που
είχαν αναπτύξει ο Γκίλφορντ και οι καθηγητές της Ιονίου Ακαδημίας, λειτούργησε
αμφίδρομα έχοντάς τον ως μεγάλο παράδειγμα και ταυτόχρονα ως αποδέκτη των
ανησυχιών και πρωτοβουλιών τους. Στην Κέρκυρα η πνευματική ζωή ήταν ηλεκτρισμένη
από άλλες συνθήκες, αλλά και εξαιτίας του γλωσσικού, αφού εκεί, στην πρωτεύουσα
του Κράτους διέμεναν οι σημαντικότεροι αντιρρητές της εφαρμογής της, οι οποίοι
συνάμα ήταν ισχυρότατοι πολιτικά. Βέβαια οι υπερασπιστές της είχαν επιτύχει
σημαντικά βήματα, ήδη στην Κυβερνητική Εφημερίδα (3/15 Μαΐου 1824)18 είχε
δημοσιευτεί η είδηση ότι «η νέα ελληνική γλώσσα, ωραία και γνήσια κόρη μιας
ασύγκριτης μητέρας είναι το μόνο μέσο με το οποίο γίνονται τα μαθήματα από το Ιόνιο
14 Χιώτη Π., Ιστορικά απομνημονεύματα Επτανήσου, τ. 6ος περιέχων την ηθικήν κατάστασιν από βενετοκρατίας
μέχρι των ημερών ημών, Ζάκυνθος 1887α , σ. 227‐228.
15 Πολίτευμα των Ενωμένων Επαρχιών των Ιωνικών Νήσων ...εκ του Αγγλικού εις το Νεοελληνικόν ιδίωμα παρά Π.
Πετρίδου ..., Κέρκυρα 1818. Σύνταγμα του Ιονίου Κράτους του 1817 ως νυν υπάρχει μεταρρυθμισμένον μεταφρασθέν
εκ του ιταλικού (παρά Μιχαήλ Στ. Ιδρωμένου), Εν Κερκύρα 1855.
16 Σιγούρου Μ., Άπαντα, όπ. π., σ. 36, σημ. 1.
17 Σιγούρου Μ., Άπαντα, όπ. π., σ. 36.
18 Gazzetta Degli Stati Uniti Delle Isole Ionie, αρ. 333 της 3/15 Μαΐου 1824.
Ο ΣΟΛΩΜΟΣ ΚΑΙ ΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΤΩΝ ΙΟΝΙΩΝ ΝΗΣΩΝ
605
Πανεπιστήμιο», ενώ λίγες ημέρες αργότερα στα εγκαίνια του πανεπιστημίου (3/15 Ιουνίου
1824) ο Χριστόφορος Φιλητάς είχε ανακοινώσει ότι: «ἢδη ἡ προγονική μας γλῶσσα
λησμονημένη σχεδόν ἀπό αἱώνας ἔρχεται νά καταδείχνει τήν μαγική της καλλονή»19.
Ισχυρός παράγων επίσης ήταν το ότι τα ελληνικά χρησιμοποιούνταν στην κατώτερη και
μέση εκπαίδευση. Τέλος με το υπόμνημά του της 28ης Φεβρουαρίου 1827 (ν.η.) προς τη
Γερουσία ο Γκίλφορντ είχε υπερασπιστεί τα νέα ελληνικά και την ανάγκη
χρησιμοποίησής τους και στο Πανεπιστήμιο (αφού τα χρησιμοποιούσαν εξ αρχής οι άλλες
βαθμίδες) συγκρίνοντάς τα με τις άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες και εντάσσοντάς τα στη
γλωσσική πραγματικότητα των νησιών20. Γιʹ αυτές τις απόψεις του είχε ενισχυθεί
από ειδικούς. Γράφει σχετικά στον Σπυρίδωνα Τρικούπη (1826): «Ὁ Κάλβος εἶναι ἐδῶ
καί λέει ὅτι οἱ σπουδαστές μας μιλοῦν τά καλλίτερα Ἑλληνικά»21.
Σε αυτό το γλωσσικό περιβάλλον γράφτηκαν το «Εἰς μοναχήν», «Ἡ
γυναίκα τῆς Ζάκυθος» (1829), «Ὁ Κρητικός», «Ἡ φαρμακωμένη στόν ᾋδη»(1834),
ξαναδουλεύτηκε ο «Λάμπρος» που δημοσιεύτηκε στην «Ιόνιο Ανθολογία» που εξέδιδε
ομάδα λογίων, ύστερα από παραίνεση του φιλέλληνα αρμοστή Νιούτζεντ (1834) κι
ακολούθησαν «Τό Γʹ Σχεδίασμα τῶν Ἐλεύθερων Πολιορκημένων» (1844) και ο
«Πόρφυρας» (1847).
Ο Σολωμός, στη γόνιμη περίοδο της παραμονής του στην Κέρκυρα, έζησε από
κοντά τους αγώνες των Επτανησίων για την επικράτηση της γλώσσας τους. Με αυτούς
επέβαλαν σειρά νομοθετημάτων (ΚΓ’ Πράξη Δʹ Γερουσίας 1833, ΝΖ’ Πράξη Εʹ Γερουσίας
1836, ΟΣΤ’ Πράξη Ηʹ Γερουσίας 1849)22 με τα οποία σταδιακά καθιερώθηκαν ως επίσημη
γλώσσα του Ιονίου Κράτους τα νέα ελληνικά. Όταν μάλιστα το προτεκτοράτο
προσπάθησε να επιτύχει αναβλητική προθεσμία, εισέπραξε τη δήλωση του βουλευτού
Γεωργίου Τυπάλδου Ιακωβάτου: «παρʹ ἡμῖν λαλεῖται ἡ καθαρωτέρα διάλεκτος ὃλης τῆς
Ἑλλάδος, ἡ προθεσμία εἶναι ἀδικαιολόγητος» (13/25 Μαΐου 1850, ΛΒ’ Συνεδρίαση)23.
Όταν στις 9/21 Φεβρουαρίου 1857 πέθανε ο Σολωμός, η νέα ελληνική γλώσσα
των Ιονίων ήταν πλέον πολιτικά αποκαταστημένη, παραγωγική φιλολογικά και έτοιμη
να υλοποιήσει τις μεγάλες προσδοκίες του24. Η Επτανησιακή κοινωνία ήταν επίσης έτοιμη
για την πολιτική της αποκατάσταση με την πολυπόθητη Ένωση με το Ελληνικό Κράτος,
έχοντας πληρώσει το τίμημα της Ελευθερίας και της Παιδείας. Ένας μόνον παράγων
παρέμενε σε εκκρεμότητα: καιροφυλακτώντας δεν είχε πει ακόμη τον τελευταίο του
λόγο ο σοφολογιώτατος του Διαλόγου, που είχε επιβάλει τις απόψεις του για τη γλώσσα
στο ελεύθερο Ελληνικό Κράτος25.
19 Gazzetta, όπ. π., αρ. 153 της 3/15 Ιουνίου 1824 στα ελληνικά (ανατύπωση, 1919).
20 Αρχεία Νομού Κερκύρας / Αρχείο Ιονίου Γερουσίας / Εκπαιδευτικά φακ. 279 (17 Φεβρουαρίoυ 1827 ν.η.) Guilford
προς Craufurd. Πρβλ. Σολδάτου Κ., «Η Εθνική γλώσσα εις την Επτάνησον, με μίαν ανέκδοτον έκθεσιν του λόρδου
Γκίλφορδ περί της εισαγωγής της ελληνικής γλώσσης εις το Ιόνιον Πανεπιστήμιον», Βʹ Πανιόνιον
Συνέδριον, Πρακτικά ‐ Ανακοινώσεις, Κερκυραϊκά Χρονικά 13 (1967), σ. 84‐104. Χυτήρης Γερ., «Παρακωλύσεις και
αντιτάξεις, οι δύσκολες στιγμές του Πανεπιστημίου της Κερκύρας », Δελτίον Αναγνωστικής Εταιρίας Κερκύρας 7
(1970), σ. 91‐107.
21 Κουρκουμέλη Ν. Κ., Νεότερα Καλβικά, Εκδόσεις Περίπλους, Αθήνα 1999, σ. 47, σημ. 90.
22 ΚΓʹ Πράξη Δʹ Γερουσίας (1833). Βλ. επ. Gazzetta, όπ. π., αρ. 115 της 25 Φεβρ. 1833 και Gazzetta Straordinaria 7
Μarzo 1833. ΝΖʹ Πράξη Εʹ Γερουσίας (11/13 Ιανουαρίου 1836). ΟΣΤʹ Πράξη Ηʹ Γερουσίας (21 Μαΐου ‐2 Ιουνίου 1849).
Βλ. Η εθνική γλώσσα εις την Επτάνησον, Τυπογραφείον Ερμής, Κέρκυρα 1849.
23 Πρακτικά Θʹ Ιονικού Κοινοβουλίου, ΛΒʹ Συνεδρίαση 13/25 Μαΐου 1850, σ. 355.
24 Λεοντσίνης Γ., «Ελληνική γλώσσα και Βρετανική πολιτική στα Επτάνησα», Ζητήματα Επτανησιακής κοινωνικής
Ιστορίας Αφοί Τολίδη, Αθήνα 1991, σ. 559‐583.
25 Για την αρνητική ‐ απορριπτική στάση των Αθηναίων και Φαναριωτών λογίων βλ. Βελουδή Γ., «Της γλώσσας»,
όπ. π., σ. 54. Του ίδιου, «Ο Σολωμός των Ελλήνων», Το Βήμα 11 Ιαν. 1998, Νέες Εποχές σ. 10 (42), 11 (43).
ΝΙΚΟΛΑΟΣ Κ. ΚΟΥΡΚΟΥΜΕΛΗΣ
606
Nikolaos Kourkoumelis
DIONYSIOS SOLOMOS AND THE GREEK LANGUAGE IN THE IONIAN ISLANDS
Abstract
With this forceful statement, Dionysios Solomos defines a significant part of the
framework within which Greek World developed in the 19th Century. However whilst
“Freedom” was a concept universally accepted by the people of Greece, acceptance of
“Language” varied, both due to the political division of the Greek area and its populace as well
as due to different ways and methods applied by local administration in respect to education.
In fact in the areas under Ottoman occupation, this was left to the initiative of the
Municipalities and the Church, while in Zante (Zakynthos), Solomo’s home, and the other
islands of the Ionian sea, education was organized locally and supervised by the Central
administration. In both cases, a common factor of reference was the Language used by the
Church. On the other hand, how to create a literate greek language, cleansed from foreign
impurities, in accordance to the teachings Adamantios Corais constituted a uniform objective in
both cases. Influenced by different political, social and economic factors, the local greek of the
respective areas developed in diversified idioms allowing for the parallel use of two languages.
In any event the prevailing language sense always remained purely Greek. In Zante in
particular, the language used by foreign administration and bureaucracy (Italian, Latin, French,
Russian and English) had little impact and influence on the large bodies of citizens, workers or
peasants and was restricted to the social circle that partook in the administration. Following the
formation of the first Hellenic State, that of the Repubblica Settisulare‐Επτάνησος Πολιτεία ,
language was deemed to be essential to national self determination as well as a condition “sine
qua non” towards fulfillment of political freedom. Every possible means towards establishing
greek as the formal state language was used. The Constitution of 1803 ruled that as from 1810
no Public Office could be held by a person not literate in Greek and that Greek would be the
sole official language by 1820. The Constitution of 1817 the Ionian State, protected by Great
Ο ΣΟΛΩΜΟΣ ΚΑΙ ΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΤΩΝ ΙΟΝΙΩΝ ΝΗΣΩΝ
607
Britain (United States of the Ionian Islands‐Ιόνιον Κράτος), treated Greek Language in an
identical manner. Due however to interventions by the protectorate and its bureaucracy, such
constitutional rules where applied in stages and slowly and it was only by 1850 that these
where fulfilled, indeed after long parliamentary struggles. Solomos was a student of the “Zante
Public School” for two years (1807‐1808). Up to his departure to Italy, he lived in a completely
Greek speaking environment. It was during the fertile years of his stay in Corfu that he closely
experienced the struggle for the prevalence of the Greek Language and it was then that he was
able to form a total outlook on the language. When he died on 9/21 February 1857, the Greek
Language of the Ionians was political established, literary developed and ready to fulfill his
own expectations. The Island’s Greek Society, was by now, more than ready for establishing
anew its national goal of Union (to Greece). What was indeed the meaning of “Greek” as
contemporary language was yet to be redefined according to the views already accepted by
mainland Greece and set out by the “Wise Man”(σοφολογιώτατος) in Solomos’
“Dialogue”(Διάλογος) written prophetically years earlier.